Tài sản mã hóa vì đã được kiểm soát bởi khóa riêng, tại sao còn cần xác nhận pháp lý quyền tự lưu trữ?

Tác giả: Trương Phong

Trong những năm gần đây, với sự phổ biến của tài sản tiền điện tử, việc tự quản lý (tức là cá nhân độc lập kiểm soát khóa riêng để quản lý tài sản kỹ thuật số) đã trở thành một cách quan trọng để bảo vệ quyền tự chủ tài chính. Theo thông tin từ Jinse Finance, báo cáo mới nhất về tài sản kỹ thuật số được Nhà Trắng công bố đã rõ ràng ủng hộ quyền tự quản lý tài sản kỹ thuật số của cá nhân và đề xuất Quốc hội thông qua luật xác nhận quyền này. Báo cáo cũng thừa nhận rằng các công nghệ tăng cường quyền riêng tư như mixer tiền điện tử, đồng tiền riêng tư và chứng minh không biết (zero-knowledge proof) không chỉ bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dùng mà còn có thể bị kẻ xấu lợi dụng cho các hoạt động rửa tiền. Lấy ví dụ từ vụ Tornado Cash, các công tố viên liên bang đã cáo buộc rằng giao thức riêng tư này đã được sử dụng để rửa hàng tỷ đô la, nhưng người sáng lập Roman Storm biện luận rằng chỉ phát hành mã nguồn mở và không kiểm soát cách người dùng sử dụng giao thức.

Báo cáo này đã gây ra nhiều cuộc thảo luận. Nhiều người đặt câu hỏi: Bởi vì cốt lõi của tài sản tiền điện tử là “khóa riêng tức là quyền kiểm soát”, tại sao chúng ta vẫn cần pháp luật xác nhận quyền tự quản lý? Chúng ta hãy cùng thảo luận về vấn đề này.

Một, sự khác biệt cơ bản giữa việc kiểm soát khóa riêng và xác nhận pháp lý quyền tự lưu trữ.

Cơ sở kỹ thuật của tài sản tiền điện tử là blockchain và mật mã. Khóa riêng được xem như là chứng chỉ duy nhất để truy cập và chuyển nhượng tài sản, về bản chất, nó là quyền kiểm soát một phương tiện kỹ thuật. Việc sở hữu khóa riêng có nghĩa là có khả năng quản lý tài sản trên phương diện thực tế, nhưng liệu quyền kiểm soát này có tương đương với quyền lợi về mặt pháp lý hay không, cần được phân tích thêm.

Trạng thái thực tế so với trạng thái pháp lý. Kiểm soát khóa riêng là trạng thái thực tế, tức là việc chiếm hữu tài sản thông qua phương tiện kỹ thuật. Ví dụ, nếu một người nắm giữ khóa riêng của Bitcoin, họ có thể thực hiện giao dịch độc lập mà không cần sự can thiệp của bên thứ ba. Tuy nhiên, việc kiểm soát thực tế này không tự động được công nhận về mặt pháp lý. Trạng thái pháp lý cần được xác định thông qua luật thành văn hoặc án lệ, làm rõ quyền sở hữu, phạm vi bảo vệ và các biện pháp khắc phục. Ví dụ, trong quyền sở hữu truyền thống, việc chiếm hữu tài sản bất động sản cần được xác nhận thông qua hệ thống đăng ký quyền sở hữu; tương tự, quyền tự quản lý tài sản mã hóa nếu không được xác nhận bởi pháp luật, thì việc kiểm soát của nó chỉ dừng lại ở mức độ kỹ thuật, thiếu sự đảm bảo của hệ thống.

Xác nhận tính hợp pháp. Việc kiểm soát khóa riêng vốn có tính trung lập: vừa có thể được sử dụng cho giao dịch hợp pháp, cũng có thể liên quan đến các hoạt động bất hợp pháp (như rửa tiền hoặc hack đánh cắp). Việc xác nhận quyền tự lưu trữ theo pháp luật nhằm mục đích phân biệt giữa việc sở hữu hợp pháp và hành vi bất hợp pháp, cung cấp cơ sở hợp pháp cho những người sở hữu thiện chí. Ví dụ, nếu pháp luật rõ ràng xác nhận quyền tự lưu trữ, cá nhân khi gặp phải tình huống mất hoặc bị đánh cắp khóa riêng có thể dựa vào pháp luật để yêu cầu quyền lợi; ngược lại, nếu pháp luật không xác nhận, quyền sở hữu tài sản có thể gặp tranh chấp, thậm chí bị coi là bất hợp pháp.

Bảo vệ độc quyền. Mặc dù việc kiểm soát khóa riêng có thể về mặt kỹ thuật loại trừ quyền truy cập của người khác, nhưng không thể đối phó với các hành vi vi phạm phức tạp hơn. Ví dụ, khi bên thứ ba lấy được khóa riêng thông qua gian lận, cưỡng chế hoặc lỗ hổng kỹ thuật, chỉ dựa vào các biện pháp kỹ thuật thì khó có thể truy cứu thiệt hại. Quyền tự quản lý được pháp luật công nhận mang lại sự bảo vệ độc quyền, bao gồm cấm người khác xâm phạm, truy cứu việc chuyển nhượng tài sản bất hợp pháp, và quyền yêu cầu các cơ quan tư pháp hoặc hành chính can thiệp. Bảo vệ này tương tự như “quyền sở hữu độc quyền” trong luật tài sản, là điều mà kiểm soát kỹ thuật không thể thay thế.

Giải cứu tư pháp. Nếu thiếu sự công nhận pháp lý trong việc kiểm soát khóa riêng, có thể gặp phải khó khăn trong việc bảo vệ quyền lợi trong các tranh chấp. Ví dụ, khi tài sản tự quản bị chuyển nhượng trái phép, nạn nhân phải dựa vào quy trình pháp lý để đòi lại; nếu pháp luật không công nhận quyền tự quản, tòa án có thể không có cơ sở để dựa vào, thậm chí phủ nhận tính hợp pháp của nó. Ngược lại, sự công nhận của pháp luật có thể cung cấp cơ sở cho việc giải cứu tư pháp, bao gồm việc đóng băng tài sản của bên vi phạm, ra phán quyết trả lại hoặc bồi thường, v.v. Báo cáo của Nhà Trắng đề xuất Quốc hội ban hành luật, chính là để lấp đầy khoảng trống về sự cứu trợ này.

Hai, ảnh hưởng có thể đến từ việc pháp luật chưa công nhận quyền tự lưu giữ.

Nếu quyền tự quản lý lâu dài ở trong vùng xám pháp lý, không chỉ quyền lợi cá nhân có thể bị tổn hại, mà còn có thể cản trở đổi mới công nghệ và phát triển thị trường.

Quyền lợi không được bảo vệ có thể không nhận được sự hỗ trợ pháp lý. Đặc tính phi tập trung của tài sản tiền điện tử tạo ra sự căng thẳng với hệ thống tài chính truyền thống. Ở nhiều khu vực pháp lý, định nghĩa pháp lý về tài sản kỹ thuật số vẫn chưa rõ ràng, và việc tự lưu trữ có thể bị coi là hành vi “không chính thức” hoặc “không được bảo vệ”. Ví dụ, ở một số quốc gia, tòa án khi xét xử các vụ án liên quan đến khóa riêng có thể từ chối cung cấp cứu trợ với lý do “thiếu cơ sở pháp lý”. Thậm chí, một số cơ quan quản lý liên kết việc tự lưu trữ với các hoạt động tài chính bất hợp pháp, dẫn đến việc những người nắm giữ thiện chí phải đối mặt với nguy cơ tài sản bị đóng băng hoặc tịch thu. Sự thiếu hụt xác nhận pháp lý thực chất làm suy yếu cảm giác an toàn của việc kiểm soát khóa riêng.

Luật pháp thậm chí có thể lập pháp ảnh hưởng đến quyền sử dụng tài sản tiền điện tử. Chính phủ để duy trì ổn định tài chính hoặc chống lại các hoạt động bất hợp pháp, có thể ban hành các quy định hạn chế việc tự quản lý. Ví dụ, một số quốc gia đề xuất cấm tiền ẩn danh hoặc yêu cầu sao lưu chìa khóa riêng đến các tổ chức chỉ định, những chính sách này mặc dù nhằm mục đích quy định thị trường, nhưng có thể xâm phạm quá mức đến quyền sở hữu tài sản cá nhân. Nếu luật pháp không rõ ràng về quyền tự quản lý, cá nhân có thể không thể chống lại các biện pháp quản lý như vậy. Báo cáo của Nhà Trắng đề xuất Quốc hội lập pháp chính là để bảo đảm mục tiêu quản lý trong khi ngăn chặn quyền lực công xâm phạm quá mức vào lĩnh vực tư.

Niềm tin của thị trường và rủi ro thể chế. Sự không chắc chắn về pháp lý có thể kiềm chế sự tham gia của thị trường. Các nhà đầu tư tổ chức và người dùng cá nhân có thể tránh tự lưu trữ vì lo ngại rằng quyền lợi của họ không được bảo đảm, thay vào đó họ lại phụ thuộc vào các nền tảng tập trung, nhưng điều này có thể lặp lại tình huống sụp đổ của FTX — tài sản của người dùng bị sử dụng sai mục đích hoặc mất mát. Việc pháp lý xác nhận quyền tự lưu trữ có thể tăng cường niềm tin của thị trường vào công nghệ mã hóa, thúc đẩy sự phát triển lành mạnh của tài chính phi tập trung.

Ba, việc công nhận quyền tự quản lý không có nghĩa là tự do tuyệt đối

Cần nhấn mạnh rằng, việc pháp luật công nhận quyền tự quản lý không có nghĩa là trao cho cá nhân quyền tự do vô hạn. Mọi quyền lợi đều phải dựa trên điều kiện không xâm phạm quyền lợi của người khác và lợi ích công cộng.

Cấm lạm dụng quyền. Quyền tự lưu trữ phải tuân theo các luật như chống rửa tiền, chống tài trợ khủng bố, v.v. Ví dụ, khi cá nhân sử dụng tài sản tiền điện tử để thực hiện giao dịch bất hợp pháp, các cơ quan thực thi pháp luật vẫn có thể dựa vào luật pháp kết hợp với các phương tiện kỹ thuật liên quan để hạn chế, đóng băng hoặc thu hồi tài sản. Luật pháp xác nhận quyền tự lưu trữ, chính là để cung cấp tiêu chuẩn phân biệt giữa hành vi hợp pháp và bất hợp pháp, chứ không phải để bảo vệ những kẻ vi phạm.

Cân bằng lợi ích công. Chính phủ có quyền thực hiện quản lý hợp lý đối với việc tự lưu trữ nhằm duy trì sự ổn định tài chính, công bằng thuế hoặc an ninh quốc gia. Ví dụ, yêu cầu báo cáo giao dịch lớn hoặc hợp tác với các cuộc điều tra tư pháp. Báo cáo của Nhà Trắng cũng nhấn mạnh rằng đổi mới tài sản kỹ thuật số cần dựa trên “trách nhiệm” làm tiền đề, và việc pháp lý xác nhận quyền tự lưu trữ bản chất là tìm kiếm sự cân bằng giữa tự do cá nhân và lợi ích công.

Sự phối hợp giữa công nghệ và pháp luật. Tương lai của tài sản mã hóa phụ thuộc vào sự tiến hóa chung của công nghệ và thể chế. Kiểm soát khóa riêng cung cấp nền tảng công nghệ phi tập trung, trong khi xác nhận pháp lý xây dựng khung trật tự dưới sự đồng thuận xã hội. Hai yếu tố này hỗ trợ lẫn nhau, chỉ khi đó mới có thể đạt được sự thống nhất giữa “công nghệ trao quyền” và “bảo đảm quyền lợi”.

Việc kiểm soát khóa riêng của tài sản kỹ thuật số chắc chắn là một biểu hiện của cuộc cách mạng công nghệ, nhưng chỉ dựa vào công nghệ không thể giải quyết những vấn đề phức tạp như quyền sở hữu, cứu trợ pháp lý và cân bằng lợi ích công. Báo cáo của Nhà Trắng ủng hộ quyền tự quản lý và kêu gọi lập pháp xác nhận, chính là nhận thức rằng thực tế công nghệ phải được chuyển thành trạng thái pháp lý để có thể thực hiện bảo vệ quyền sở hữu thực sự. Trong kỷ nguyên số, pháp luật không nên vắng mặt trong đổi mới công nghệ, mà phải chủ động xây dựng khung thể chế thích ứng - vừa bảo vệ quyền tự chủ của cá nhân đối với tài sản kỹ thuật số, vừa đảm bảo việc thực hiện của họ phù hợp với lợi ích chung của xã hội. Chỉ có như vậy, tài sản kỹ thuật số mới có thể chuyển từ thí nghiệm công nghệ sang cơ sở hạ tầng kinh tế trưởng thành.